Биринчи итальян-эфиоп къазауат
| Биринчи итальян-эфиоп къазауат | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
| |||||||||
| Къаршчыла | |||||||||
.svg){kind=small} Италия джандашы: .svg){kind=small} Уллу Британия
|
.svg){kind=small} Эфиопия джандашлары:  Россия  Франция
| ||||||||
| Аскер башчыла | |||||||||
| Оресте БаратьериАнтонио Бальдиссера
|
Менелик II
| ||||||||
Итальян-эфиоп къазауат (Биринчи Абиссин къазауат) европачы колонизаторлагъа къаршчы африкан сауутлу къаршчыланыуну джетишимли юлгюсюдю.
Итальян-эфиоп къазауатны статистикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Къазауат этген къралла | Халкъыны саны (1895 джылгъа) | Мобилизация этилген аскерчилени саны | Ёлген аскерчилени саны |
|---|---|---|---|
| Эфиопия | 11 666 000 | 100 000 | 17 000 |
| Италия | 30 913 700 | 20 000 | 12 000 |
| БЮТЕУЛЕЙ | 42 579 700 | 120 000 | 29 000 |
Къазауатны чурумлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]1895 джылгъа африкан континент асламысы бла европачы къралланы арасында юлешиннгенди, алай а Эфиопия азатлыгъын сакълагъанлай къалгъанды. Италия, дунияны юлешиуюне кечигени себебли, Эфиопияны кючлеб, кесини колониялыкъ иеликлерини бир кесеги этер муратлы болгъанды. Ол заманлагъа Эфиоп империяны кючлю заманлары тарихде къалгъанды, къралда бирлик болмагъанды, монархны къралгъа власты къагъытда болмаса, керти болмагъанды. Аны себебли итальянлыла къазауатны тынч, дженгил ётеригине ишексиз болгъандыла. Кесини кёб ёмюрлюк тарихинде Эфиопия азатлыгъын тас этмегенди, къраллыкъ къурулушу болуб келгенди, колонизаторла Африканы башха регионларындача болмай, былайда къуралышлы, бирлешген эмда кёб санлы аскерле бла тюбеширге керек болгъандыла.
1889 джылны мартында Эфиопияны императору IV Йоханныс Мэтэмни къатында махдичи-суданлыла бла сермешиуде ёлгенди. Шоа бёлгени осуйлукъ башчысы , император династияны къабыргъа бутагъындан, Сахле-Марьям, кесин II Менелика ат бла Эфиопияны императору баямлайды. Аллында Менелик эм уллу къоркъууну IV Йоханнысыны джашы — рас Мэнгэша, Тигрени тамадасындан кёргенди. Ол себебден, 1889 джылны 2-чи майында Менелик Италия бла Мамырлыкъ бла сатыу-алыуну юсюнден Уччиал кесаматха къол салгъанды: кесаматха кёре Италия Эритреяны эмда шимал эфиоп провинция Тигрени бир кесегине ие болгъанды. Амхар эмда итальян тилледе джазылгъан кесаматны текстлери бир-бирлеринден итальянлыланы хакъларыны юсюнден пунктда айрылгъандыла. Амхарча былай джазылгъанды: «Аны Уллулугъу Эфиопияны патчахларыны патчахы, башха къралла эм правительствола бла иш джюрютюуде Аны Уллулугъу итальян королну правительствосуну къуллугъу бла хайырланыргъа боллукъду»; итальянча вариантда уа «хайырланыргъа боллукъду» орнуна «хайырланыргъа разыды» деб джазылгъанды, Италияаны «хайырланыргъа керекди» дегенча ангылагъанды. Терс кёчюрюрлген кесаматны чурумгъа салыб, рим протекторат салыргъа излегенин билиб, II Менелик, аллында тикликни дипломат джоллла бла тюзетирге излегенди. Алай а джетишимсиз болуб, 1893 джыл Уччиал кесаматны 1894 джылны 2-чи майындан башлаб тохтатылгъанын баямлайды.
Къазауатха хазырлана, II Менелик ,джангы территория къошаргъа, алтын, пил сюек, къулла, кофе чыгъарыуну джарашдырыр ючюн къыбыла бла кюнчыгъышха аскер экспедицияла джибергенлей тургъанды. Джангы джерледе джыйылгъан джасакъла бла налогла кёб хайыр келтиргендиле. Италия бла аны джандашы Уллу Британиягъа къаршчы Менелик Россия бла Францияны табханды, ала эфиоплагъа джангы сауут, артиллерия эмда сауут керекле сатхандыла. Россия эсе уа официал халда Эфиопия джанлы болгъанды. Эфиопиягъа Россиядан аскер инструкторла эмда кеслери излеб къазауат этерге да аскерчиле келгендиле. Эки джылны иги битим Эфиопияны гёзенлерин мюрзеуден толтургъанды, Менелик кесин къазауатха хазыр санарча болгъанды.
Къазауатны баргъаны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Оресте Баратьерини башчылыгъында, итальян экспедицион корпусда 20 минг чакълы бир адам болгъанды. Итальян аскерни аскерчилери джангы сауутла бла сауутланнгандыла. Менелик эсе уа 30 минг чакълы бир аскерчи l;szku]fyls/ Итальянлыла къарыусуз сауутланнган, бек уллу болмагъан эфиоп аскерни къыйналмай дженгериклерине ишексиз болгъандыла. Алай ала Менелик аннга къралда къаршчы болгъан къауумланы кеси джанлы этеллигин билмегендиле; аны къой рас Мэнгэша огъайнакъ императоргъа бойсуннганды эмда колонизаторла бла кюрешге тири къошулгъанды. Император аскерге джангыдан джангы зытчыу аскерчиле (ополченец) къошулгъандыла. Менеликни аскеринде артиллерия чыкъгъанды, аскерчилени азыкъ бла баджарыу да итальянлыладан иги болгъанды.
1895 джылны мартында итальянлыла Адди-Гратны кючлейдиле, октябргъа уа Тигрени бютеу уллу шахарлары аланы къолларына тюшеди. Джылны ахырына Менеликни аскеринде 112 минг аскерчи болгъанды. Аллында Менелик къазауатны ууакъ сермешиу бла арытыу тактикада этерге излегенди; алай а энди саны бла талай кереге уллу аскери болгъаны себебли, II Теодросну заманларындан бери, биринчи кере европачыла бла ачыкъ джерде сермеширге оноу этгенди. 1895 джылны 7-чи декабрында Амба-Алагиде императорну кузени, рас Мэконнын, 15 минг аскерчиси бла 2,5 минг итальян аскерчини къаушатханды. 1896 джылны 21-чи январында узун заманны къуршалаб, Мэкэле бегиген къаланы бойсунургъа зорлайдыла; итальян гарнизон (1,5 минг адам) келишиуге кёре сауутлары бла кетеди. Мэкэлени капитуляциясындан сора эфиоп император Оресте Баратьериге мамырлыкъ теджеуле джибереди. Джумушакъ шартла болгъанлыкъгъа (Уччиал кесаматха кёре чеклени орнуна салыу эмда джангы мамырлыкъ кесаматха къол салыу), итальянлыла унамагъандыла. Менелик да, Баратьери да сакълагъандыла; Баратьери эфиоп аскерни кеси аллына чачылыууну умут этгенди, Менелик джиберген джалгъан тахсачыла, аскер чачылыб баргъанын, император ауругъанын хапарларын келтириб, итальянлыланы кёллендиргенлей тургъандыла.
Менелик. аскерлерин Адуагъа тартыб, сакълагъанды. Айдан артыкъны фронтда шошлукъ болгъанды, эки джандан да азыкъ таркъая башлагъанды. Эфиоп партизанла итальянлылагъа чабханлай тургъандыла. Рим алгъа урурларын излегенди, Итальяны премьер-министри Франческо Криспи ачыудан генерал Баратьерини пассивликде эмда къоркъакълыкъда терслегенди. Баратьери аллында Адди-Кэйихге ыхтырылыргъа оноу этгенди, алай а 1896 джылны 29-чу февралында джангыдан Адуагъа атланнганды: ол биринчи эфиопла чабарларын излегенди, чабхан аскерни къаушатхан тынч боллукъду деб.
Адуагъа чабыу юч колонна бла бардырылгъанды, хар бири биришер бригададан болгъанды, тёртюнчю ызларындан резерв келгенди. эфиоплула таб позицияны алгъандыла, ала фланларындан да, фронтдан да джакълы болгъандыла. Эки итальян колонна терс карталары себебли бир-бирлерини джолларын кесгендиле; сол колонна баш кючледен 6 км узакъ кетгенди. 1896 джылны 1-чи мартыны тангына сермешиуле башланадыла. Аллында керексизге тобларын джойгъан итальян артиллерия джараусуз болгъанды. Эки фланг да къаушатылгъандыла, сол колонна паникада къачханды, онг колоннаны Мэконнын къуршалаб, къаушатханды. Итальянлыла 11 минг аскерчини ёлю эмда джаралы тас этгендиле, 3,6 минг да джесирге тюшгенди. Эфиоплула уа 6 минги ёлю, 10 мингни да джаралы тас этгендиле. Итальянлыла Адди-Грат бла Тигре провинцияда талай джерлешимни къолларында къойгъандыла, Менелик эсе уа Эритреяны чеклерине дери джетиб, ызына бургъанды, Эриртреяны кючлеб, аны да Тигреге къошуб, Тигрени тамадасын кючлю болурун излемегенди. Итальянлыла да Адди-Граттдан гарнизонларын чыгъаргъандыла.
Къазауатны тамамланыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Сермешиуледен сора Менелик ара шахаргъа къайтыб, мамырлыкъ теджеулени сакълагъанды. Дженгилиуден дунияны аллында сыйы тюшген итальян правительство кёрюшюулени башлагъанды. Россия мамырлыкъ кёрюшюулеге джакълыкъ этгенди. 1896 джылны 26-чы октябрында Аддис-Абебада мамырлыкъ кесаматха къол салыннганды, аннга кёре Италия, контрибуцияны тёлеб, Эфиопияны бойсунмауун таныгъанды. Эфиопияны ол заманда бегитилген шимал чеги бюгюн да алайдады. Менелик Эфиопияны толу суверенитетин танытханды; тарихде биринчи кере болуб европачы кърал, африкан къралгъа контрибуция тёлегенди. 1-чи март бусагъатда да Эфиопияны миллет байрамыды.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Кобищанов Ю. М., Райт М. В. Исторический очерк в кн. «История Эфиопии». — Издательство «Наука», 1988.
- Цыпкин Г. В., Ягья В. С. История Эфиопии в новое и новейшее время. — Издательство «Наука», 1989.
- Бартницкий А., Мантель-Heчко И. История Эфиопии. — Издательство «Прогресс», 1976.
- Карнацевич В. Л. 100 знаменитых сражений. — Харьков, 2004.
- Елец Ю. Император Менелик и война его с Италией. — СПб., 1892.
- Орлов Н. А. Итальянцы в Абиссинии 1890—1896 гг. — 1897.